ฉันถูกแต่ระบบผิด ระบบถูกแต่เธอผิดถ้าลองบอกคนอื่นว่ามีรถคันหนึ่งขับส่ายไปมาบนถนนในยามดึกสงัดคนที่ได้ฟังส่วนใหญ่จะสรุปในเกือบทันทีว่าคนขับรถคันนั้นถ้าไม่เมาก็ต้องง่วงนอนแน่ๆ
ทั้งๆ ที่ยังไม่ได้ถามต่อไปว่าขับรถแบบไหน รถมีสภาพเป็นอย่างไร ถนนตรงหรือคดเคี้ยว ฝนตก หมอกลงหรือไม่ ซึ่งคงสังเกตได้ว่าคนเราพยายามหาคำอธิบายสิ่งที่เกิดขึ้นรอบๆ ตัวเราเสมอ เราพยายามทำความเข้าใจกับสิ่งที่เกิดขึ้น เพื่อที่ว่าเราจะได้หาทางออกตระเตรียมไว้ก่อน คุณสมบัตินี้ของเราทำให้มนุษย์สามารถปรับตัวเข้ากับสิ่งต่างๆ ที่เกิดขึ้นได้ดีกว่าสิ่งมีชีวิตชนิดอื่น ยิ่งเข้าใจสิ่งที่เกิดขึ้นมากเท่าใด ผู้คนก็คิดว่ามีโอกาสรอดพ้นจากการคุกคามที่มาจากสิ่งนั้นมากขึ้นเท่านั้น หรืออีกทางหนึ่ง ก็ทำให้มีโอกาสกับสิ่งที่เกิดขึ้นนั้นได้ดีกว่า
อย่างไรก็ตาม คำตอบที่ได้ไม่ได้หมายความว่าจะถูกต้องเสมอไป ได้คำตอบเร็วก็จริงแต่กลายเป็นคำตอบที่ไม่จริงไปเสียอีก ยิ่งกว่านั้น ต้องยอมรับอีกด้วยว่าผู้คนส่วนใหญ่มักไม่ใช่นักหาคำตอบที่ดี มีน้อยคนที่จะเป็นนักคิดที่คิดเป็นระบบ คิดอย่างมีขั้นตอนชัดเจนจนนำไปสู่คำตอบที่เป็นจริงได้ ส่วนใหญ่แล้ว ผู้คนจะสรุปคำตอบจากสิ่งที่เข้าใจง่ายที่สุดไว้ก่อน อยากได้คำตอบเร็วๆ เลยหาคำตอบจากตัวประกอบที่เข้าใจได้ง่ายๆ ไว้ก่อน อคตินี้เองทำให้เกิดปัญหาขัดแย้งในระหว่างผู้คนที่ต้องทำงานด้วยกัน หรือแม้แต่คนในครอบครัวเดียวกันอยู่เป็นประจำ
ถ้าย้อนกลับไปคิดเรื่องรถขับส่ายไปมาตอนกลางคืนกันอีกครั้ง จะเห็นได้ว่าผู้คนพุ่งความสนใจแทบทั้งหมดไปที่ตัวคน เพราะเข้าใจเรื่องคนได้ง่ายกว่าตัวประกอบอื่นๆ ในเรื่องนี้ เราเข้าใจได้ง่ายๆ ว่าถ้าคนง่วงหรือเมาแล้วรถจะวิ่งส่ายไปมาได้อย่างไร แต่ถ้าต้องนึกให้ซับซ้อนไปอีกขั้นหนึ่งว่าตัวประกอบในเรื่องนี้มีอะไรบ้าง หลายคนก็ส่ายหน้าแล้วบอกว่ายุ่งยากไปทำไม ในเมื่อเห็นอยู่ชัดๆ แล้วว่าคนขับเป็นตัวการแน่ๆ คนขับกลายเป็นแพะในทันที หากความจริงกลายเป็นว่ารถเสียหรือเส้นทางคดเคี้ยว ดังนั้น ถ้าไม่อยากให้ตัวเรากลายเป็นเหยื่อของอคตินี้ ต้องมองให้ครบถ้วนทั้งระบบว่ามีตัวประกอบอะไรบ้าง ก่อนจะวินิจฉัยว่าอะไรเป็นอะไรกันแน่ การรีบร้อนสรุปคำตอบมากเกินไป จะทำให้เราละเลยตัวประกอบอื่นๆ ที่อาจเป็นต้นเหตุที่แท้จริงในเรื่องนั้น เหตุแท้จริงยังไม่ได้รับการแก้ไข ปัญหาเดิมๆ ก็เกิดซ้ำซากขึ้นได้อีก ถ้านึกดูดีๆ จะทราบได้ว่าตัวประกอบที่เกี่ยวข้องกับการขับรถส่ายไปมานั้น มีตัวประกอบที่เกี่ยวข้องอย่างน้อยสามอย่าง คือ คนขับรถ ตัวรถ และสภาพแวดล้อม ซึ่งรวมทั้งสภาพถนนกับสภาพอากาศ ถ้าเราไม่มีอคติแบบนี้ ก็ต้องยอมทนยากลำบากวิเคราะห์ตัวประกอบให้ครบทุกตัว เพื่อหาคำตอบที่มีโอกาสเป็นจริงได้มากที่สุด ถ้าพบปัญหาใดเกิดขึ้นแล้วหันมาโทษคนเอาไว้ก่อนว่าเป็นต้นเหตุของปัญหานั้น แบบนี้ต้องเรียกว่าอคติเต็มขั้น ระบบถูกแต่เธอผิดทุกกรณีไป
ทั้งนี้ ต้องสังเกตให้ดีด้วยว่าถ้าเป็นเรื่องที่เกิดกับคนอื่นแล้วมักสรุปความคิดเกี่ยวกับเรื่องนั้นว่าตัวคนเป็นต้นเหตุไว้ก่อน เห็นคนอื่นมาสายก็คิดไปว่าคนนั้นตื่นสายโดยไม่ได้ดูว่าวันนั้นการจราจรในบริเวณนั้นหนาแน่นกว่าปกติ คิดให้คนเป็นต้นเหตุนั้นง่ายกว่าคิดเรื่องสภาพจราจร หรือคิดเรื่องสภาพแวดล้อมรอบตัวในขณะนั้นว่าเป็นต้นเหตุให้มาสายได้อย่างไร ดังนั้น เมื่อใดก็ตาม ที่ต้องวินิจฉัยเรื่องใด ให้เตือนตัวเองเสมอว่าคนเรานั้นมีอคติในทางที่จะหาคำตอบที่เข้าใจง่ายๆ ไว้ก่อนเสมอ เรามักรีบร้อนเร่งสรุปจากนิสัยของคนที่เกี่ยวข้องบ้าง จากประวัติ จากการศึกษาของคนคนนั้นบ้าง ซึ่งมักจะนำไปสู่คำตอบที่ผิดได้ง่ายๆ คำตอบที่ไม่เป็นจริงที่คิดขึ้นมาเองนี่แหละ ที่ทำให้คนทะเลาะกันชนิดเอาเป็นเอาตายกันมามากแล้ว จะแก้อคตินี้อย่างง่ายได้โดยรู้จักเอาใจเขามาใส่ใจเรา แล้วลองถามตัวเองว่าถ้าตัวประกอบต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับเรามีอาการเหมือนที่เกิดขึ้นกับคนอื่นแล้วเราจะทำอย่างไร คำตอบที่ได้อาจจะเป็นคำตอบเดียวกันกับที่คนที่เราตำหนินั้นได้มาก่อนแล้วก็ได้ ถ้ารู้จักเอาใจเขามาใส่ใจเราแล้ว เราอาจพบคำตอบที่แท้จริง และทำให้เราสามารถแก้ปัญหานั้นอย่างตรงประเด็น ปัญหาจะได้หมดไปจริงๆ ไม่ใช่คงอยู่ต่อไปโดยเราไม่รู้ตัว ถ้าต้นเหตุของการขับรถส่ายไปมา คือ ถนนคดเคี้ยว ถ้าเราได้คำตอบจริงๆ แล้ว เราก็หาทางปรับปรุงถนนให้ตรงมากขึ้น ต่อไปรถก็ไม่ต้องขับส่ายไปมาเพราะถนนนั้นอีกแล้ว ในทางตรงข้าม ไม่ว่าจะจับคนขับไปปรับสักกี่คน รถที่วิ่งบนถนนที่คดเคี้ยวนั้น ก็ยังวิ่งส่ายไปมาเหมือนเดิมอยู่ดี
ถ้ากลายเป็นตัวเราเป็นคนขับรถที่ส่ายไปส่ายมานั้น เราจะโทษว่าตัวเราเป็นต้นเหตุเป็นอันดับสุดท้าย ไม่ว่าเราจะเมา เราจะง่วงนอนแค่ไหนก็ตาม ถนนแย่ รถแย่ไว้ก่อน ระบบผิดแต่ฉันถูกเสมอ ผู้คนมีแนวโน้มที่จะโยนความผิดพลาดให้ระบบมากกว่าที่จะพิจารณาว่าตนเองบกพร่องอย่างไร ความจริงทั้งสองด้านที่กล่าวมานี้ ได้รับการเปิดเผยจากนักปราชญ์มานานหลายสิบปีมาแล้ว นักปราชญ์เรียกอคตินี้ว่า เป็นอคติที่เป็นพื้นฐาน หมายถึง เกิดขึ้นเป็นธรรมดาและเกิดขึ้นได้กับทุกคน สิ่งที่สนใจอีกอย่างหนึ่ง คือ อคติที่กล่าวมาแล้ว คือ มุ่งเน้นตัวคนมากกว่าระบบถ้ามองคนอื่น แต่ถ้ามองตัวเองจะมุ่งเน้นไปที่ระบบมากกว่าตัวเอง จะเกิดขึ้นกับผู้บริหารมากกว่าพนักงาน แต่พนักงานจะได้รับผลเสียจากอาการนี้มากกว่าผู้บริหาร ไม่ว่าระบบการทำงานที่ผู้บริหารกำหนดขึ้นไว้จะย่ำแย่เพียงใด เวลาที่เกิดความผิดพลาดขึ้น ผู้บริหารจะโยนให้เป็นความบกพร่องของพนักงานทั้งหมด ซึ่งความผิดพลาดก็จะคงอยู่ต่อไป พร้อมๆ กับที่พนักงานจะมีขวัญและกำลังใจแย่ลงไปเรื่อยๆ พนักงานตั้งใจทำงานสุดฝีมือตามขั้นตอนการทำงานแย่ๆ ที่ผู้บริหารกำหนดไว้ ทำดีแค่ไหน ผลลัพธ์ก็แย่อยู่ดี ตั้งใจทำงานตามขั้นตอนที่แย่ไม่มีทางให้ผลงานที่ดีออกมาได้ ผู้บริหารจะมองไม่เห็นความย่ำแย่ในสิ่งที่ตนเองได้กำหนดไว้ มองเห็นแต่ความบกพร่องของพนักงาน ซึ่งจะตามมาด้วยขั้นตอนการลงโทษ หรือการกดดันในรูปแบบต่างๆ มากขึ้น คนที่ตั้งใจเต็มที่แต่ได้รับการตำหนิและการกดดันต่างๆ สารพัดกลับคืนมาแทน ย่อมทำให้หมดแรงกายแรงใจได้ง่ายๆ ดังนั้น ผู้บริหารต้องตระหนักรู้ในอคตินี้ไว้ให้ดีเป็นพิเศษมากกว่าพนักงานทั่วไป
นักปราชญ์บอกไว้ด้วยว่าที่ใดที่ผู้คนตระหนักรู้ในอคตินี้ ที่นั่นจะมีความเจริญก้าวหน้า ที่ใดที่ผู้คนลุ่มหลงในอคตินี้ ที่นั่นมีแต่การขัดแย้งจากการกล่าวโทษติเตียนกันเอง จนไม่รู้จบสิ้น
ที่มา :
ดร.บวร ปภัสราทร
http://www.bangkokbiznews.com/home/detail/politics/opinion/borvorn/20100205/99143/ฉันถูกแต่ระบบผิด-ระบบถูกแต่เธอผิด.html
